Sosyal ve psikolojik güdüler tüketim hareketlerini büyük ölçüde etkiler. Bu sosyolojik ya da psikolojik nedenler ekonomide bazı terimlerle açıklanmaktadır. Bunlara baktığımızda günümüz tüketim toplumunu şekillendiren iki ana etkiden bahsedebiliriz. Bunlar özde birbirine benzese de aralarında önemli bir fark vardır.
Gösterişçi tüketim ve gösterişçi boş zaman, Amerikalı sosyolog ve ekonomist Thorstein Veblen’in (1857–1929) icat ettiği iki terimdir. Bu kavramların her ikisi de toplumun seçkin üyelerinin üstün konumlarını, zenginliklerini ve statülerini emek, zaman ve para harcayarak gösterme çabalarını açıklar.
Veblen, kapitalizmi ve bu sistemin gösterişi, lüksü ve israfı öne çıkartan tüketim biçimlerini “Aylak Sınıf Teorisi” (The Theory of Leisure Class) adlı eserinde eleştirmiştir. Bu sınıf, Veblen tarafından aylak sınıf olarak adlandırılır. “Gösterişli tüketim” ve “gösterişli boş zaman” şeklindeki faaliyetler ise sınıfın tipik özellikleri arasında yer almaktadır. Yüksek fiyatın daha yüksek kalite anlamına geldiği inancı ise Veblen etkisi olarak tanımlanır. Konu ile ilgili detayları da bu yazı da okuyacaksınız: Bir Sosyal Statü Ölçütü Olarak Veblen Etkisi
Ekonomide Gösterişçi Boş Zaman ve Tüketim Nedir?Aylak Sınıfın Teorisi, Veblen’in bir kitabıdır. Ekonominin ve insan davranışının çeşitli yönlerini kapsar. Toplumda üretim ekonomisinden tüketim ekonomisine geçiş fikrinin altını çizer. Buradaki fikir, toplum liderlerinin güçlerini ve statülerini liderlik ederek değil, daha çok israf yoluyla göstermeleridir. Aylak sınıf olarak tanımlamış olduğu grubun tüketimi, onursal bir ayin haline getirmiş olduğunu ifade etmektedir. Gösterişe yönelik tüketim, bu grubun tüm yaşam alanlarına nüfuz etmiştir. Bu yazıda öncelikle gösterişçi boş zaman ve gösterişçi tüketim derken ne demek istenildiğini anlayalım. Sonrasında da aralarındaki farklara bakalım.
Gösterişçi Tüketim Nedir?Sosyolojide ve ekonomide, gösterişçi tüketim terimi ( conspicuous consumption), bir kişinin temel ihtiyaçları karşılamak yerine zenginliğini halka göstermek için mal veya hizmet satın alması biçiminde düşünülebilir. Bu mal ve hizmetler başkalarının karşılayamayacağı kadar pahalı olduğunda, kişinin zenginliğini ve statüsünü sergilemesinin bir yolu olur.
züppe etkisiStatü sembolü olarak hizmet eden özel lüks tasarımlar gösterişçi tüketimin örnekleridir. Örneğin, dünyada birçok üst düzey akıllı telefon üreticisi olmasına rağmen Lamborghini, Porsche ve Bentley gibi bazı lüks markalar kendi akıllı telefonlarını yarattı.
Bu lüks markalar genellikle Apple ve Samsung gibi diğer markalarla aynı yazılım ve donanıma sahiptir. Ancak onları farklı kılan dış görünümleridir. Örneğin, lüks Black Diamond iPhone’da beyaz elmaslarla süslü som altından bir kasa ve ana sayfa düğmesi için de büyük bir siyah elmas vardır. Aşağıda gördüğünüz bu telefon günümüzde 15.3 milyon dolar değerindedir.
veya yaratarak2013 yılında üretilen Black Diamond iPhone. Bu telefon 15.3 milyon dolara Çinli bir iş adamına satıldı. Hız ve görsel çekicilik için tasarlanmış ancak çok az pratik kullanıma sahip, sınırlı sayıda üretilen yüksek performanslı süper otomobiller için de benzer şeyler söylenebilir. Sonuçta bu arabalar gerçekten de süper hızlara ulaşsa bile, çoğu yolda güvenli veya yasal sınırlar dahilinde bu arabaları kullanmak mümkün değildir. Ancak bu abartılı arabayı satın almak kişinin gücünün bir göstergesidir.
Gösterişçi Boş Zaman Nedir?Bu terim ise sosyal statüyü sergilemek ve elde etmek için çalışma dışı zamanlarda izlenen davranışları ifade eder. Egzotik yerlere uzun tatiller yapmak, süslü hayvanlar beslemek, ölü dilleri öğrenmek ve aşırı spor yapmak gibi tutumları, bu tür davranışlara örnek olarak verebiliriz.
Veblen’e göre, göze çarpan bu boş zaman, üretken olmayanın yüceltilmesine katkıda bulunacaktır. Sınıf farkını keskinleştirir ve ve alt sınıfların bu boş zaman sınıfına hayran olmasını sağlar. Bu da, boş zaman sınıfının statülerini ve maddi konumlarını korumalarına yardımcı olur. Alt sınıf da kendi statülerini yükseltmek için boş zaman sınıfını taklit eder. Veblen, gösterişçi boş zamanın derin tarihsel kökleri olduğunu ve zaman geçtikçe farklı biçimlere “evrimleştiğini” savunmaktadır. Gösterişçi tüketim ile gösterişçi boş zaman arasındaki temel fark, gösterişçi tüketimin, serveti alenen sergilemek için mal veya hizmet satın alma pratiğini içermesidir. Ancak gösterişçi boş zaman ise, servet ve statü sergileme uğruna çalışma dışı zamanlarda sergilenen davranışlardır.
Her iki durumda insanlar arasında sınıf farkı oluşturmaya hizmet etmektedir. Son olarak da hatırlatalım. Bu kavramları genellikle varlıklı insanlarla ilişkilendirsek de, alt ve orta sınıflar da genellikle elit sınıfı taklit etmeye çalıştıkları için, bu iki kavram, herhangi bir ekonomik sınıfta görülebilirler
